De moeder der formaties
De kabinetsformatie van 1977 duurde 208 dagen en was tot 2017 de langste ooit. Onbetwiste hoofdrolspelers waren de kemphanen Joop den Uyl en Dries van Agt, de respectievelijke leiders van de PvdA en het CDA-in-oprichting. Supporting actors waren PvdA-onderhandelaar Ed van Thijn, D’66-voorman Jan Terlouw en aan het eind VVD-leider Hans Wiegel. Kleinere bijrollen waren weggelegd voor een reeks informateurs en de leiders van de bloedgroepen in het CDA (Frans Andriessen van de KVP, Willem Aantjes van de ARP en Roelof Kruisinga van de CHU). Op de achtergrond speelden radicale PvdA-partijbestuurders, koningin Juliana en haar adviseurs voortdurend mee.
In feite ging het om twee formaties. Van 1 juni tot 11 november probeerden PvdA, CDA en D’66 een tweede kabinet-Den Uyl te vormen, daarna ging het CDA in zee met de VVD. Dat leidde uiteindelijk tot de beëdiging van het kabinet-Van Agt/Wiegel op 16 december 1977. De lijdensweg van het-kabinet-dat-er-niet-kwam is van binnenuit kleurrijk beschreven door Ed van Thijn in Dagboek van een onderhandelaar dat in februari 1978 verscheen. De omslag naar de VVD en de totaal andere sfeer werden gesymboliseerd door de beroemde foto van Van Agt en Wiegel, samenzweerderig dinerend in het Haagse restaurant Le Bistroquet.
Mission impossible
Achteraf gezien waren de onderhandelingen tussen PvdA, CDA en D’66 een mission impossible. De christendemocraten eisten een gelijkwaardige positie, na vier jaar onder het juk van Den Uyl te zijn doorgegaan. De PvdA probeerde een recordwinst van tien zetels om te zetten in meer macht. CDA-lijsttrekker Van Agt fungeerde als kop van Jut voor heel progressief Nederland. Hij voelde zich geschoffeerd door aantijgingen uit de top van de PvdA dat hij ongeschikt was als minister en een gevaar voor de democratie. Den Uyl kon nauwelijks met hem door een deur.
De PvdA-leider stond weer onder grote druk van een radicaal partijkader dat het onderste uit de kan wilde. De PvdA was er veel aan gelegen de totstandkoming van het CDA te frustreren. De ‘polarisatiestrategie’ was daar speciaal op gericht. In de top van het CDA heerste intussen grote rivaliteit. Aantjes en Kruisinga hadden een eigen agenda waarmee Van Agt rekening moest houden. De formatie kende ook een valse start door Molukse terreuracties. De PvdA had haar monsteroverwinning niet kunnen vieren.
Van Agt belt aan bij het Kabinet der Koningin tijdens de kabinetsformatie van 1977. Foto: Bert Verhoeff, Nationaal Archief / Anefo.
Lijmen, lijmen, lijmen
De poging over links stuitte eerst op onenigheid over een regeling van de vermogensaanwasdeling (een kroonjuweel van de door de PvdA nagestreefde maatschappijhervormingen). Daarna op de omvang van een bezuinigingspakket, en vervolgens op de nieuwe abortuswetgeving en toen weer op de zetelverdeling. De zaak werd steeds gelijmd tot de partijen toe waren aan ‘de poppetjes’ en de onderhandelingen definitief klapten. Wiegel bleek daarna een aangename gesprekspartner die bereid was tot verregaande concessies. De deur ging ook dicht voor journalisten die tot dat moment ‘op straat’ min of meer meeformeerden en het onderhandelingsproces behoorlijk in de wielen hadden gereden.